المقنع فى الغيبة

نوشته : سيد مرتضى علم الهدى
سيد مرتضى ، از دانشمندان و نوابغ قرن چهارم و پنجم ه‍ ق . است در سال 355 ه‍ ق . در، شهر بغداد ديده به جهان گشود. از كودكى به فراگيرى دانش ‍ پرداخت و در جوانى در بسيارى علوم سر آمد شد. وى ، از شاگردان ممتاز شيخ مفيد است .
افزون بر بهره ورى از محضر شيخ مفيد، از محضر بزرگانى چون : هارون بن موسى تلعكبرى ، حسين بن بابوين قمى ، ابن نباته ، ابوعبدالله محمد بن عمران مرزبانى خراسان ، احمد بن سهل ديباجى احمد بن سعيد كوفى ...بهره جسته است .
سرانجام ، پس پروراندن شاگردان بسيار، خدمات ارزنده به تشيع و اسلام و به جاى گذاردن آثار فراوان ، در هشتاد و يك سالگى ، به درود حيات گفت .(687)
از آثار ارزنده وى رساله المقنع است در موضوع غيبت .
اين اثر، با وجود حجم اندك از جمله متقن ترين متون است .
ارزش كتاب ، زمانى بيشتر هويدا مى شود كه مى بينيم بزرگانى چون : شيخ طوسى ، فرازهايى از متن كتاب و در برخى موارد، خلاصه اى از مطالب را در كتاب الغيبة خويش آورده است .
امين الاسلام طبرسى در فصلهاى گوناگون كتاب اعلام الورى باءعلام الهدى ، گاه عين عبارتها و گاه مضمون مطالب را آورده است .
اهتمام بزرگان به اين اثر، نمايانگر حسن تاءليف و اتقان و اتقان و استوارى ديدگاهها و ارزش فوق العاده و برتر آن است .
سيد مرتضى ، درباره سبب نگارش اين رساله مى نويسد:
در مجلس وزير السيد، سخن از غيبت امام عصر(عج ) به ميان آمد و اين امر مرا بر آن داشت ، در اين باب اثر كوتاهى بنگارم .))
صاحب الذريعة از قول استادش محدث نورى ، نقل مى كند:
((سيد مرتضى ، اين كتاب را براى وزير مغربى ، ابوالحسين بن على بن هارون بن عبدالعزيز الاراجتى نوشته است .(688)
از اشاره هايى كه سيد در الشافى فى الامامة و تنزيه الانبياء، و الائمه دارد، بر مى آيد كه ((المنقع )) پس از آن دو اثر نگاشته شده است .
اين اثر، به گفته اهل تحقيق ، به جز در اين اواخر كه در مجله تراثنا، چاپ شده ، تاكنون به صورت مستقل چاپ نشده است . محقق محترم در اين چاپ ، بر نسخه هاى ارزشمندى به ترتيب قدمت و استوارى متن اعتماد كرده است :
1. نسخه كتابخانه مركزى دانشگاه تهران ، تاريخ پايان استنساخ ، 8 شعبان 1070 ه‍ ق .
به خط ابراهيم بن محمد حرفوشى .
اين نسخه ، كامل ترين نسخه موجود و مشتمل بر تمامى كتاب المقنع فى الغيبة ، با تمام افزوده آن است ، تحت عنوان :((الزيادة المكملة ))، جز اين كه برگ آخر آن ، افتاده است .
2. نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ، تهران . اين نسخه ، بخشى از المقنع را در بر دارد.
3. نسخه كتابخانه آيت الله مرعشى ، قم . اين نسخه ، به خط محمد بن ابراهيم بن عيسى البحرانى الاوالى نوشته شده و از نسخه هاى خطى قرن دهم هجرى است .
محقق محترم ، كار تحقيق را به صورت تطبيق و تلفيق ، با نسخه هاى ياد شده انجام داده است و در پاورقى ، آن جا كه نياز به ذكر اختلاف نسخه هاى ياد شده انجام داده است و در پاورقى ، آن جا كه نياز به ذكر اختلاف نسخه ها بوده ، اشاره كرده و افزون بر اين ، برخى مطالب و كلمات را توضيح داده است .
مطالب كتاب كه بدون عنوان و سرفصل بوده ، از سوى محقق عنوان گذارى شده كه خواننده ، به آسانى به مطالب كتاب ، دسترسى خواهد يافت .
در متن كتاب نيز، برخى نكات را در داخل كروشه ، روشن كرده است .
كتاب ، با حمد و سپاس الهى و درود بر بنده برگزيده خداوند، پيامبر مكرم اسلام شروع شده و پس از بيان انگيزه تاءليف ، ادعاى مخالفان را طرح مى كند:
((سخن از غيبت امام زمان ، براى شيعيان مشكل است )).
در پى طرح ادعاى مخالفان ، مى نويسد:
((به مساءله غيبت ، بايد از زاويه ساختار اصولى نگريست ، زيرا مساءله غيبت امام عصر (عج )، فرع اصولى است كه اگر آن اصول ، برهانى شود، سخن از غيبت آسان ترين و روشن ترين بحث خواهد بود و گرنه ، سخن گفتن بدون پرداختن به بحث اصولى ، مبنايى نخواهد داشت .))
سپس اصولى را كه بايسته بحث در اين باب است ، با استناد به برهانهاى عقلى و نقلى به شرح زير اثبات مى كند:
اصل امامت .
اصل عصمت .
اصل وجوب امامت .
اصل وجوب عصمت .
سيد، در ضمن اثبات اين اصول ، شبهات و ادعاهايى كه از سوى مسلكها و فرقه هاى گوناگون مانند: كيسانيه ، ناووسيه ، واقفيه و...مطرح شده ، پاسخ مى دهد. با شيوه برهان عقلى وارد مباحث مربوط به غيبت مى شود و همراه بيان مطالب ، به برخى از شبهات نيز پاسخ مى گويد.
عناوين عمده مباحث طرح شده به شرح زير است :
حكمت غيبت ، جهل و بى خبرى از حكمت ، منافات نداشتن جهل به حكمت غيبت با غيبت و...درباره حكمت غيبت و سبب آن مى نويسد:
(( ...اما لسبب الغيبة فهو. احاقة الظالمين له عليه السلام ...)) (689)
سبب غيبت امام عصر(ع ) ترس از ستمگران بوده است .
سپس با حفظ اصولى و مبانى كه پى ريخته ، پاسخ مخالفان را مى دهد.
شبهات بدانها پرداخته شده ، بدين شرح هستند:
تفاوت ميان پنهان شدن پيامبر(ص ) و امام چيست ؟
چرا ائمه (ع )، پيش از امام زمان ، غايب نشدند، در حالى كه آنان نيز، ترس از ستمگران داشتند؟ چه فرق بين وجود و عدم كسى است كه سودى از سوى او به كسى نرسد؟
اگر ملاك غيبت ، ترس از دشمنان است ، آيا خداوند امام عصر را ايمن از دشمنان ، ظاهر خواهد كرد؟ احكام و حدود در زمان غيبت بر عهده كيست ؟!
علت ظاهر نشدن حضرت ، بر دوستانش چيست ؟
فرق بين دوست و دشمن در فلسفه و علت غيبت كدام است ؟
و...
اين اثر ارزشمند، تكمله اى دارد، به نام : الزيادة المكمل بها كتاب المقنع )) كه در پايان همين اثر، آمده است .
در آغاز بخش افزوده ، به مساءله بهره شيعيان و پيروان امام ، در زمان غيبت مى پردازد و يادآور مى شود كه غيبت حضرت ، سبب آن نمى شود كه امام ، نقشى در امور مسلمانان نداشته باشد و اثبات مى كند كه در اطاعت و پيروى از امام و استفاده از وجود شريف وى ، تفاوتى بين وجود و غيبت او، نيست . از طرفى ظهور امام براى اولياء واجب و ضرورى نيست . امام ، در حال غيبت نيز، بر آنچه پيش مى آيد و بر شيعيان مى گذرد و شيعيان انجام مى دهند، آگاه و بر كم و كيف جريانهايى كه اتفاق مى افتد گواه است .
سپس با طرح پرسشهايى در مورد علم امام (ع ) مباحث اين بخش را به پايان مى برد.